“ज्ञान म्हणजे दीप, पण शहाणपण म्हणजे त्या दीपाला योग्य दिशेने नेणारा हात.” खरे पाहता, माणसाकडे कितीही ज्ञानसंपदा असली, तरी ते योग्य वापरले नाही तर ते ओझे ठरते. ज्ञान आपल्याला काय करावे हे शिकवते, पण शहाणपण आपल्याला कसे करावे, केव्हा करावे, किती करावे आणि कुठे थांबावे हे शिकवते.
मनुष्यजातीच्या प्रगतीचा पाया हा ज्ञानावर आधारलेला आहे. ज्ञानामुळे विज्ञान, कला, साहित्य, तंत्रज्ञान अशा अनेक क्षेत्रांत क्रांती घडली. परंतु केवळ ज्ञान असूनही विवेकाचा अभाव असेल, तर ते ज्ञान धोकादायक ठरते. त्यामुळेच शहाणपण हे ज्ञानापेक्षाही श्रेष्ठ मानले गेले आहे.
जगात अनेक ज्ञानी लोक झाले, पण त्यांच्या ज्ञानाचा उपयोग चुकीच्या मार्गाने झाल्यामुळे समाजाला हानी पोहोचली. उलट, शहाण्या माणसाने कमी ज्ञान असले तरी विवेकबुद्धीने वागून समाजाला दिशा दिली. उदाहरणार्थ, एका तलवारीला धार असली तरी ती कुणावर चालवायची हे ठरवणारे हात शहाणपणाचे असतात.
ज्ञानाशिवाय शहाणपण अंध आहे, पण शहाणपणाशिवाय ज्ञान बहिरं आहे. ज्ञान आपल्याला उंच भरारी घ्यायला पंख देतं, तर शहाणपण त्या भरारीला सुरक्षित मार्ग दाखवतं. त्यामुळेच संत ज्ञानेश्वरांनी म्हटलंय, “ज्ञान विन शहाणपण, उपकाराऐवजी अपकार घडवी.”
ज्ञान म्हणजे माहितीचा अथांग साठा. पण माहितीचे आकलन करून त्याचा योग्य वापर करण्याची कला म्हणजे शहाणपण. उदाहरणार्थ, अग्नी ही एक अमूल्य देणगी आहे. अग्नीचे ज्ञान असल्यामुळे आपण त्याचा उपयोग स्वयंपाक, उद्योगधंदे, उष्णता यासाठी करू शकतो; पण त्याच अग्नीचा अविचाराने वापर केला तर विध्वंस घडतो. येथे फरक पडतो तो शहाणपणाचा.
इतिहासात अनेक उदाहरणे दिसतात. रावणाकडे अपार ज्ञान होते; वेद-शास्त्रांचा तो ज्ञाता होता. पण विवेकाचा अभाव आणि अहंकार यामुळे त्याचा नाश झाला. दुसरीकडे संत तुकाराम, ज्ञानेश्वर, महात्मा गांधी यांच्याकडे ज्ञानाबरोबरच शहाणपण होते. म्हणूनच त्यांचे विचार आजही मार्गदर्शक आहेत.
आजच्या युगात केवळ माहितीचा साठा पुरेसा नाही. निर्णयक्षमता, समजूतदारपणा आणि विवेक या गोष्टी अधिक आवश्यक आहेत. म्हणूनच प्रत्येकाने ज्ञानासोबत शहाणपणही जोपासलं पाहिजे. कारण ज्ञानाने माणूस शास्त्रज्ञ होतो, पण शहाणपणाने तो खरा माणूस बनतो. म्हणूनच, ज्ञान उजेड देतं, पण शहाणपण त्या उजेडात चालण्याचा योग्य मार्ग दाखवतं. “ज्ञान म्हणजे शक्ती, पण शहाणपण म्हणजे त्या शक्तीचा सुयोग्य वापर.”
आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात माहितीचा स्फोट झाला आहे. मुलांकडे ज्ञानाची साधने आहेत, परंतु विवेकाने ते कसे वापरावे हे शिकवणे तितकेच महत्त्वाचे आहे.
म्हणूनच, आपल्याला ज्ञानाची उजळणी करीत असतानाच शहाणपणाची जोपासना करावी लागेल.
---------------------------------------------
सहकार्यवाह,
रत्नागिरी जिल्हा ग्रंथालय संघ,
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा